بحران آب شوخی بردار نیست

به گزارش ایرنا، افت بی‌سابقه پوشش برفی در کشور، ذخایر طبیعی آب ایران را به پایین‌ترین سطح ۲ دهه اخیر رسانده و هشدار جدی درباره بحران کم‌آبی زمستانی و سال آینده به همراه دارد. میزان پوشش برفی سطح کشور در حال حاضر بسیار ناچیز است؛ وضعیتی که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهش ۹۸.۶ درصدی و در مقایسه با میانگین ۲۰ سال اخیر افت ۹۹.۸ درصدی را نشان می‌دهد.

کاهش شدید منابع آبی و ورود کشور به ششمین سال خشکسالی پیاپی، تامین آب بویژه مصارف خانگی و شرب را در تنگنای شدید قرار داده و گمانه زنی ها درباره چگونگی تامین آب شرب مورد نیاز مردم بویژه در کلانشهرهایی چون تهران و اصفهان که در مناطق خشک و مرکزی کشور قرار دارند را بیش از پیش افزایش داده است.

کاهش شدید منابع آبی ذخیره شده در پشت سدهایی که در سال های گذشته منبع اصلی تامین آب به شمار می رفتند، مخاطرات تامین آب را جدی تر کرده است هرچند جیره بندی آب در دستور کار متولیان مدیریت آب کشور نیست اما این پرسش اساسی را ایجاد کرده که برای آب مورد نیاز شهرها چه باید کرد.

برای یافتن پاسخ به این پرسش، گروه اقتصادی ایرنا میزبان علی بیت اللهی استاد دانشگاه و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بود؛ وی معتقد است که باید از اکنون به فکر مدیریت و توزیع مناسب جمعیتی در کشور باشیم زیرا سال های سخت تری در پیش رو داریم.

مشروح این گفت و گو به شرح زیر است:

بحران آب شوخی‌بردار نیست
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سال‌هاست از پاییز و زمستان پربارش و پر برف فاصله گرفته‌ایم، افزود: این تغییرات در یک گستره جغرافیایی بسیار وسیع در حال اتفاق افتادن است و علاوه بر کشورمان، حتی کشورهای اروپایی نیز دچار کاهش منابع آب شده‌اند.

وی یادآور شد: پاییز امسال از نظر بارندگی‌ها و بارش‌های جوی در ۵۰ سال گذشته استثنا بود و مطابق آمارها خشک‌ترین پاییز کشور به ثبت رسیده است. این مساله سبب می‌شود تا یک چشمه بسیار بزرگ تغذیه کننده منابع آبی مان، یعنی نزولات جوی را از دست بدهیم. نزولاتی که تا حدودی برداشت‌های ما از منابع آب زیرزمینی را جبران می‌کرده است.

بیت‌اللهی گفت: این مساله در بیلان منفی منابع آبی کشور منعکس خواهد شد و فشار به منابع آبی موجود را دوچندان خواهد کرد که خود منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش آب در سدها و رودخانه‌ها می‌شود. در مقابل حقیقت تلخ این است که ما حتی در مدیریت مصرف منابع آب منطبق با شرایط اقلیمی امروز رفتار نکرده‌ایم.

وی اضافه‌کرد: در این زمینه شاهد پاسخگویی طبیعت با پدیده‌هایی همچون فرونشست زمین، شوره‌زار شدن اراضی، از دست رفتن آبادی سرزمینی و غیره هستیم که در اقصی نقاط کشور دیده می‌شود. متاسفانه این روند ادامه‌دار است و باید مدیریت صحیح در آن اعمال شود.

این استاد دانشگاه هشدار داد: بحران آب شوخی‌بردار نیست و اگر نتوان مدیریت درستی اعمال کرد، زیست و آسایش از زندگی افراد گرفته می‌شود و باید جدیتی در این کار داشته باشیم.

وی بر لزوم آرامش، صبر و متانت در ارائه راهکارها به منظور مدیریت این مشکلات تاکید کرد و گفت: مشکلی که در مدت حدود ۶۰ سال (از اواسط دهه ۵۰ ) در کشور شکل گرفته را نمی‌توان یک شبه حل کرد. همواره با پشت سر گذاشتن شرایط بحرانی در تابستان و تا اواسط پاییز، مشکلات موجود فراموش می‌شود و این رویه نادرست مدیریتی در همه سال‌ها تداوم یافته است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح‌کرد: چنین رویکردی برای جامعه‌ای که جمعیت بالایی داشته و کلان شهرهای بسیار بزرگی دارد به هیچ عنوان پسندیده نیست و باید بتوانیم کار مستمر درازمدتی را نهادینه کنیم که با تغییر مسئولان تغییر نکند.

۴۰ درصد جمعیت کشور در فقط ۱۰ کانون جمعیتی

وی اظهار داشت: عمده جمعیت کشور در حدود ۱۰ کانون جمعیتی یعنی کلان شهرها و ۱۰۰ کیلومتری اطراف آنها مستقر هستند که ۴۰ درصد جمعیت کشور را در بر می‌گیرد. این یعنی وسعت بسیار گسترده‌ای از سرزمین ایران خالی از جمعیت است.

بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: این کانون‌های بزرگ جمعیتی فقط نیاز آبی فراوان ندارند بلکه نیاز به خدمات بهداشتی، غذا و ... دارند که عمدتاً باید از همان محیط اطراف محدوده‌های جمعیتی تامین شود و این جز فشار مضاعف بر اکوسیستم منطقه نیست. مساله‌ای که منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی می‌شود.

وی بیان‌داشت: در این شرایط آب با کیفیت نیز به سرعت از دست می‌رود و به‌ناچار باید از آب‌های با کیفیت پایین‌تر که در لایه‌های پایینی آبدار زیرزمینی وجود دارد، استفاده کنیم.

این استاد دانشگاه ادامه‌داد: رویکرد عاقلانه این است که ما در توزیع و جمعیت پذیری کانون‌های جمعیتی، مدیریتی جدی داشته باشیم.

وی گفت: گسترش بی حد و حصر شهرها باعث شده که جمعیت و نیاز آبی آنها بیشتر شود. پس از استفاده از منابع آب سدها، به سمت چاه‌ها و منابع آب زیرزمینی رفته‌یم و امروز راهکارهایی همچون انتقال آب از دریا مطرح شده است. راهکاری که با مخاطرات طبیعی یا مشکلات و مسائل پدافند غیر عامل کلان شهرها مواجه است و حتی ممکن است بحران‌های پیش‌بینی نشده‌ای به دنبال داشته باشد و باید گفت این‌ها علائم توسعه ناپایدار است.

بیت‌اللهی تاکید کرد:‌ توزیع جمعیت و استفاده از پتانسیل‌های فراوان سرزمینی سبب می‌شود که فشار از یک سری نقاط برداشته شده و از منابع خدادادی کشور به صورت بهینه استفاده شود. در این صورت، مسائل توسعه ناپایدار و حوادث بحران زای بعدی هم پیش نخواهد آمد. بر این اساس، یکی از راهبردی‌ترین برنامه‌های دولت باید برنامه‌ریزی برای توزیع نرمال‌تر جمعیت در سطح کشور باشد.

جمعیت پذیری تهران و کرج باید کنترل شود

وی ادامه‌داد: بررسی آمارهای رشد جمعیت نشان می‌دهد چنانچه مهاجرت و رشد جمعیت با همین روند فعلی ادامه داشته باشد، در سال ۱۴۳۰ در ۶ استان کشور جمعیتی کمتر از میزان فعلی خواهیم داشت و دو منطقه یعنی تهران و کرج با رشد فزاینده جمعیتی مواجه خواهند شد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تاکید کرد: نخستین رویکرد، کنترل این جمعیت پذیری است. هرچند در خصوص مساله آب صحبت می‌کنیم اما علت تقاضای بالای آب این جمعیت نکته بسیار مهم دیگری به نام درآمد است.

وی اضافه‌کرد: امروز فقط تهران با بحران و چالش مواجه نیست و شهرهایی همچون مشهد و اصفهان دست‌کمی از پایتخت ندارند. به‌طوری‌که اگر بین یک تا ۲ سال متوالی حوزه سد زاینده رود کم آب باشد حتی تامین آب شرب به اصفهان به مخاطره خواهد افتاد.

بیت‌اللهی گفت: در این راستا تدابیر مدیریتی در سطح کلان و دولتی به همراه مشارکت مردم در مصرف می‌تواند کمک‌حال باشد. امیدوارم این اتفاق بیفتد و جدیت در برنامه جمعیت پذیری مناطق داشته باشیم.

وی، به طور مثال به چرخه نیاز آبی و جمعیت پذیری تهران اشاره کرد و ادامه‌داد: زمانی شاهد احداث سد کرج با هدف تامین آب بخشی از نیاز تهران بودیم که آب بسیار گوارایی داشت. به تدریج و با افزایش جمعیت و وقتی ملاحظه شد آب سد کرج پاسخگو نیست، سد لتیان احداث شد. پس از آن دوباره جمعیت افزایش یافت و سد لار و سپس سد ماملو احداث شد و وقتی جمعیت باز هم بیشتر و مشکلات حل نشد، چاه‌های فراوانی برای تامین آب زده شد. در ادامه انتقال آب از سد طالقان در دستور کار قرار گرفت و امروز راهکارهای همچون انتقال آب از خلیج فارس به تهران مطرح می‌شود. باید گفت این‌ها نه راه حل، بلکه به اصطلاح یک دور باطل است. این دور باطل امروز به حداکثر شکنندگی خود رسیده و دیگر روی زمین منبع آبی وجود ندارد، مگر اینکه آب شهر دیگر را قطع کرده و به تهران اختصاص دهیم و این یعنی بحران فعلی را با ایجاد بحران دیگری جواب بدهیم.

در حل بحران آب دچار «دور باطل» شده‌ایم/ بحران آب شوخی‌بردار نیست

هزینه شیرین‌سازی و انتقال آب به پایتخت ۳ تا ۵ دلار در هر مترمکعب است

وی در ادامه در خصوص شیرین‌سازی آب دریا و انتقال آن به تهران گفت: هزینه انجام چنین طرحی سه تا پنج دلار در هر متر مکعب است. این مساله اقتصاد ملی ما را از بین خواهد برد. علاوه بر آن با شیرین‌سازی آب، اکوسیستم دریایی ما تحت تاثیر قرار خواهد گرفت، چرا که نمک باقی‌مانده دوباره به دریا تزریق می‌شود و در ادامه آب دریا با شوری بسیار بالا، زیست دریایی ما را تحت تاثیر منفی قرار خواهد داد.

بیت‌اللهی یادآور شد: موضوع فقط انتقال آب نیست. برای انجام مهم نیازمند لوله‌های قطور، پمپ‌های برق و ایستگاه‌های پمپاژ هستیم و به ناچار باید انرژی برق فراوانی مصرف شود، در حالی که کشور دچار کمبود برق است.

وی تصریح‌کرد: اساساً این راهکارها دوراندیشانه نیست و در درازمدت برای اقتصاد ملی و محیط زیست کمرشکن خواهد شد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ابراز امیدواری کرد در ارائه این گونه راهکارها، نگاه‌های سوداگرانه وجود نداشته باشد. در مجموع راهکارهایی که برای توزیع مراکز معیشتی در کل کشور وجود دارد، به مراتب بهتر از لوله‌کشی‌ها و صرف هزینه‌های انتقال آب است.

وی اظهار داشت: باید بپذیریم جمعیت زیادی که در تهران و دیگر کلان شهرها و اطراف آنها جمع شده‌اند، عمدتاً به دلیل معیشت و کسب درآمد است و اگر بتوان زیرساخت‌های مسکونی زندگی همراه با بیمارستان‌ها، مدارس و غیره در اقصی نقاط کشور فراهم کرد، مردم به اطراف تهران و کلان شهرها کشیده نشده و مهاجرت نمی‌کنند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: افرادی که امروز راهکارهایی همچون انتقال آب از دریا را مطرح می‌کنند، بزرگترین خطاهای راهبردی را مرتکب می‌شوند، چرا که در سال‌های آینده این راهکارها می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد بحران‌های دیگری باشد.

در حل بحران آب دچار «دور باطل» شده‌ایم/ بحران آب شوخی‌بردار نیست
نیازمند بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی هستیم

بیت اللهی همچنین در خصوص مصرف بالای آب در بخش کشاورزی، اظهار داشت: صحبت ما در این زمینه در جهت توقف یا کاهش تولیدات کشاورزی نیست، بلکه برعکس با هدف استمرار و توسعه کشاورزی بهینه متناسب با شرایط اقلیمی کشور است.

وی گفت: بدیهیست وقتی اطراف دریاچه ارومیه به جای درختان انگور که سالانه حداکثر یک بار نیازمند آبیاری هستند، درختان سیب را جایگزین می‌کنیم که باید به صورت دوره‌ای و حقابه‌ای آبشان تامین شود، نیاز آبی بسیار بیشتر خواهد بود و وقتی چنین الگوی کشت و زرع را در کشور تامین بدهیم، به یک حالت اضطراری می‌رسیم. این مساله علاوه بر کاهش میزان آب موجود، بر کیفیت آب تاثیر منفی داشته و راندمان کشاورزی را کاهش خواهد داد.

این استاد دانشگاه به طرح این پرسش پرداخت که کشاورزی که سال بعد نتواند آب داشته باشد چگونه می‌خواهد به شغل خود ادامه دهد، خاطرنشان کرد: صحبت ما توقف فعالیت‌های کشاورزی نیست، بلکه باید به بهینه کردن مصرف آب در این بخش پرداخت. در این راستا تعیین نوع کشت مناسب بسیار مهم است و نوع کشت باید با توجه به شرایط کم آبی معرفی شود.

وی اضافه‌کرد: همچنین شاهدیم فرونشست‌های ناشی از مصارف بالای آب سفره‌های زیرزمینی شکاف‌های گسترده‌ای در اراضی کشاورزی ایجاد کرده که امکان فعالیت را در آنها مختل ساخته است.

بیت‌اللهی با بیان اینکه حوزه کشاورزی در برخی نقاط کشور مصرف بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصدی آب موجود را رقم زده است، تصریح کرد: با تغییر نوع و شیوه آبیاری، می‌توان این عدد را به پایین‌تر از ۵۰ درصد نیز رساند.

مکان یابی طرح های صنعتی آب بر باید بازنگری و کنترل شود

بیت اللهی مکان‌یابی طرح‌های صنعتی را مورد انتقاد قرار داد و گفت: به طور مثال در منطقه ای همچون نیشابور که از دیرباز مهد تمدنی بوده و تاریخ پربار و مشاهیر بزرگی دارد و اتفاقاً با معضل کم آبی نیز مواجه است، احداث کارخانه فولاد چه توجیهی دارد؟ا به دنبال متهم کردن کسی نیستیم اما به نظر می‌رسد هیچ مقررات کنترل کننده‌ای در این زمینه وجود ندارد.

مقررات ملی فرونشست ابلاغ شود

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اظهار داشت: متاسفانه با وجود تاکیدات مکرر اما تاکنون مقررات ملی فرونشست تدوین و ابلاغ نشده است و شاهدیم رفتار ما در جایی که فرونشست زمین به بیش از ۲۰ سانتی‌متر رسیده با جایی که به هیچ عنوان فرونشست ندارد، یکسان است.

وی تاکید کرد: ایمان دارم که این شرایط بغرنج قابل مدیریت کردن است و با یک نگاه عقلانی و منطقی می‌توانیم به توسعه پایدار کشورمان کمک کنیم. به طور مثال بخش‌های زیادی از کشور قابلیت جذب گردشگر دارند و باید اولویتمان در مناطق توسعه گردشگری باشد نه انجام عملیات کشاورزی.

فرهنگ مصرفی مردم را باید تغییر داد

بیت‌اللهی در پاسخ به اینکه اکنون و در کوتاه مدت برای رفع مشکلات چه کار می‌توان کرد، گفت: باید فرهنگ مصرفی مردم را تغییر داد، صرفه جویی فقط در مصرف آب یا آب خوردن نیست. به طور مثال برای تولید هر یک کیلو گوشت گاو ۱۴ هزار لیتر آب مصرف می‌شود.

وی افزود: کشورهای پرآب زیادی را دیده‌ایم که مردم آن در مصرف آب وسواس و حساسیت به خرج می‌دهند و باید بتوانیم از آنها الگو بگیریم. باید قدر منابع و محیط زیست خود را بدانیم باید این فرهنگ مصرف در مردم زنده شود و بخشی از کار نیز به نحوه مدیریت مسئولان ما باز می‌گردد.